Een paper voor mensen die ervaring hebben en/of werken met Voice Dialogue
Door: Oliver Scheider en Harriët Ordelman, juni 2022
VOORWOORD
In de bergen van Kreta worden twee studenten Voice Dialogue door de goden gekust. De een krijgt een cadeau van de godin van de hemel Athene en de ander van de godenvader Zeus. Omdat beide studenten ervaring hebben in dans/drama, krijgen ze het idee de godengaven in dans te laten zien. Hoe zal het zijn als de ander mee beweegt en naar aanleiding van het meebewegen kan erkennen en voelen wat de gave is, zonder dit eerst te verbaliseren? Op een houten plateau met uitzicht op de bergen dansen zij en het werkt wonderbaarlijk goed. Door het meebewegen kan in de belevingswereld van de ander gedoken worden. Gedurende de “dans” kan woorden gegeven worden aan de ervaring van de ander wat tot een versterking (vergroting) van de beweging leidt (dus een soort van stretching). Er ontstaat erkenning en acceptatie van de sub persoonlijkheid en een gevoel van verbondenheid tussen beide. Een rijke ervaring!
Vanuit dit experiment en het geboren enthousiasme voor dans en drama ontstond het idee voor een paper om deze manier van werken nader te onderzoeken en ook met andere Voice Dialogue beoefenaars te delen. Video fragmenten van dit experiment vindt je via de QR code onderaan deze paper.
INLEIDING
We hebben verschillende oefensessies gedaan, met elkaar en ook één met collega Voice Dialogue coaches. In deze sessies hebben we onderzocht hoe dans het transformatieproces van Voice Dialogue kan versterken. We hebben hierbij geput uit onze ervaringen op het gebied van dans en drama en uit literatuur die daar onderbouwing aan geeft. Twee methoden bleken heel geschikt : Authentic movement en Mirroring.
In deze paper spreken we over dans als persoonlijke expressie. Het proces om bepaalde sensatie, gevoel, beeld of energie te ervaren en tot uitdrukking te laten komen in eigen, authentieke beweging.
We zullen eerst kort ingaan op de beginselen van Voice Dialogue, Authentic movement en Mirroring. Daarna komen we toe aan het onderwerp van deze paper: de integratie van dans in een Voice Dialogue sessie. We zullen deze eerst beschrijven en daarna ingaan op wat ze kunnen betekenen voor Voice Dialogue sessies.
PSYCHOLOGY OF THE SELVES, HET BEWUSTZIJNSMODEL VAN VOICE DIALOGUE
Hall en Sidra Stone hebben Voice Dialogue ontwikkeld. Zij hebben hun inzichten beschreven in een bewustzijnsmodel: the Psychology of the Selves. Dit model vormt de basis voor elke VD sessie. Hieronder beschrijven we de essentie ervan. Wie meer wil lezen verwijzen we naar ‘Thuiskomen in jezelf’ van Hal en Sidra Stone.
In ons leven ontwikkelen we patronen om onze kwetsbaarheid in de wereld minder te voelen: onze primaire sub-personen vormen als het ware een scherm om onze kwetsbaarheid. Zij bepalen hoe we ons gedragen, denken en voelen. Onze verstoten subpersonen verdwijnen in het onbewuste. Voice Dialogue helpt om weer vrijer te kunnen kiezen in hoe we doen, denken en voelen. Het Bewust Ego ontwikkelt zich, we kunnen meer bewust kiezen hoe we met onze kwetsbaarheid om willen gaan.
Het model beschrijft het proces van bewustzijnsontwikkeling op drie niveaus. (Stamboliev, 2012) Uit: De energetica van Voice Dialogue, door Robert Stamboliev)
- Aanboren van verschillende energiepatronen/sub-personen in ons. Dit zijn toestanden waarin we verkeren op fysiek, emotioneel, mentaal en spiritueel gebied. Elk energiepatroon bestaat uit twee polariteiten waarvan er vaak één meer bewust (primair) en de ander meer onbewust (verstoten) is geworden tijdens het leven. Doel is primaire sub-personen, die onderdeel van de bewuste werkelijkheid zijn, te stretchen en hun polariteit uit het onbewuste te leren kennen.
- Bewust ego: door het scheiden van deze polariteiten ontstaat in het midden een Bewust Ego wat op basis van gewaarzijn bewust keuzes kan maken en voor de kwetsbaarheid kan zorgen.
- Gewaarzijn: het leven waarnemen zonder oordeel en zonder behoefte het te beïnvloeden. Doel is het gewaarzijn te versterken.
AUTHENTIC MOVEMENT
Veel van onze ervaring met dans/drama heeft wortels in Authentic movement (Pallaro, 1999), een methode waar sensorisch bewustzijn een grote rol speelt. We beschrijven nu achtergrond en werkwijze van deze vorm van bewegen en ontwikkelen.
Authentic movement wordt ingezet voor dansimprovisatie en danstherapie. Het geeft ruimte aan de directe expressie van onbewuste werkelijkheid. Grondleggers zijn o.a. Mary Starks Whitehous, Janet Adler en Joan Chodorow. Zij baseren zich, net als Voice Dialogue, op de psychologie van Carl Jung.
Dansend vanuit Authentic movement wordt de aandacht gericht op lichamelijke sensaties. Beweging ontstaat vanuit een impuls uit het onbewuste van de danser. De impuls wordt merkbaar als een sensatie, gevoel of beeld. De beweging die hieruit ontstaat, hoe subtiel ook, geeft sensorische prikkels naar het bewustzijn en krijgt vorm in dansbeweging. De lichaamservaring legt zo de brug tussen onbewuste en bewuste. Carl Jung noemde dit proces van transformatie ‘active imagination’.
Marie-Louise von Franz beschreef active imagination in vier stappen:
- Openen van het onbewuste
- Vorm laten krijgen
- Reactie van het ego
- De nieuwe ervaring integreren in het leven
Aan de hand van deze stappen schetsen we nu een beeld van een danssessie.
Het openen van het onbewuste
De coach nodigt uit tot een lichamelijke en mentale houding die het mogelijk maakt om te luisteren naar wat zich in het lichaam en gevoelswereld aandient. In het hier en nu. Het vraagt om loslaten van onnodige lichamelijke spanning en om loslaten van oordeel en zelfcensuur.
De voorbereiding bestaat dan ook uit het vergroten van deze lijfelijke ‘presentie’. Het met aandacht voor en vanuit het lichaam aanwezig zijn. Hierbij kan gebruik worden gemaakt van de zwaartekracht (loslaten van onnodige spanning in bijvoorbeeld grondoefeningen of met schud-, val- of zwaaibeweging), de ademhaling of een bodyscan in eenvoudige beweging. Ook hands-on oefeningen kunnen bijdragen aan de lijfelijke presentie.
Vorm laten krijgen: de dans
Vanuit deze luisterende houding volgt de danser de beweging die ontstaat vanuit sensaties, gevoelens of beelden die opkomen. Het is dansen op de grens van bewegen en bewogen worden. Vaak wordt er met ogen dicht gedanst. Hierdoor is het makkelijker om de aandacht te blijven richten op het eigen lichaam en belevingswereld.
Dansbewegingen kunnen variëren van een gevoelde innerlijke sensatie tot minimaal zichtbare bewegingen, tot grotere bewegingen in de buitenruimte.
Eigen impuls of structuur aanreiken
Als een client zich niet vrij voelt om te bewegen of minder toegang heeft tot een specifieke bewegingskwaliteit of lichaamsdeel kan de coach in het begin structuur geven in de vorm van gerichte opdrachten, bijv. de exploratie van polariteiten die voor de client een rol spelen. Voorbeelden hiervan zijn ‘de zwaartekracht die je naar beneden beweegt versus de lichtheid die je omhoog beweegt’ (bij depressie), ‘expressief bewegen versus ingetogen bewegen’ of soepel cirkelend bewegen in het bekken.
Thema’s in dans
Een client maakt zich bewegingen, gevoelens en beelden uit het onbewuste eigen door ze keer op keer te herhalen in dans. Zo ontstaan terugkerende thema’s. Een thema kan zijn
- Gebruik van specifieke lichaamsdelen
- Een bewegingspatroon (een terugkerende serie bewegingen)
- Een bewegingskwaliteit (bv krachtig, hoekig of vloeiend)
Wanneer een polariteit of energie uit het onbewuste integreert in de dans kan de cliënt ontspanning, verbazing, helderheid, vrede of zelf-liefde ervaren.
Verankeren in het bewustzijn
Het nadeel van dans is dat de ervaringen weer snel aan het bewustzijn ontsnappen. De getuige (wordt hieronder geïntroduceerd) speelt daarom een grote rol binnen het proces van Authentic movement om de ervaringen in het bewustzijn te verankeren.
Een andere vorm waarin de ervaring na het dansen kan uitkristalliseren is via woorden, tekening, klei of andere medium.
Reactie van het ego
In Ego positie volgt reflectie met vragen als ‘hoe ken ik dit’, ‘wat is mijn eerste herinnering hieraan’, ‘hoe is dit nieuw voor mij’ etc.
De nieuwe ervaring integreren in het leven
De laatste stap is om in het dagelijks leven te integreren wat in bewustzijn is gekomen. Voordeel van het werken met dans is dat de belichaming van de innerlijke verandering al vanaf de start plaats vindt. Nieuwe bewegingskwaliteiten en patronen worden tijdens het exploreren direct geoefend.
De getuige
De rol van getuige (‘witness’) is essentieel bij Authentic movement voor het ontwikkelen van vertrouwen en bewustzijn.
De getuige resoneert mee met de dans zonder te interpreteren of oordelen. Tijdens momenten van reflectie laat ze beweging en energie zien, die ze tijdens de sessie heeft waargenomen en gebruikt ze woorden als ‘ik zag’ of ‘ik voelde’ zonder interpretaties, projecties of oordelen.
Het effect is dat de client zich gezien voelt in wat hij/zij in dans laat zien en zich hierbij emotioneel veilig voelt. Deze reflecties vergroten het bewustzijn.
Gaandeweg ontwikkelt de danser een eigen innerlijke getuige. In het begin beweegt vaak een innerlijke criticus mee die beweging en belevingswereld censureert. Na verloop van tijd gaat die meer en meer plaats maken voor de innerlijke getuige, het gewaarzijn, die de dans waarneemt in plaats van beoordeelt.
MIRRORING
Onze tweede inspiratiebron vanuit onze achtergrond in dans en drama is Mirroring. Dit is een methode die voor het eerst ontwikkelt en beschreven werd door Marianne Chace en als een van de basismethoden binnen danstherapie toegepast wordt. (McGarry & Russo, 2011)
Bij Mirroring wordt als het ware meebewogen in de bewegingskwaliteit van de ander, de beweging van de ander wordt gespiegeld. Dit kan tot verbondenheid en erkenning leiden, de ander wordt gezien, niet alleen in de beweging maar in de beleving ervan. Mirroring kan gezien worden als:
The art to reflect deep emotional acceptance and communication through observing and mirroring non-verbal behavior (Levi zoals geciteerd in Kil, 2010).
Mirroring is binnen danstherapie veelvoudig bestudeerd. Uit onderzoek binnen de neurowetenschappen is gebleken dat de spiegelneuronen in onze hersenen ervoor zorgen dat via Mirroring het empathisch vermogen verhoogd wordt.
In onze woorden: door spiegelneuronen vinden de subtiele beweging en bijbehorende sensaties en daarmee verbonden emoties van de cliënt ook in het lichaam van de coach plaats. En vise versa. Op non-verbaal nivo bestaat er dus wederzijdse verbondenheid en communicatie tussen coach en cliënt.
Belangrijk hierbij is wel dat de rol van begeleider niet uit het oog wordt verloren, wat betekent dat deze zich niet fysiek, emotioneel of energetisch in de beweging mag verliezen.
Vormen van mirroring
Spiegelen van de beweging of energie hoeft niet altijd letterlijk tegenover elkaar als in een spiegel te gebeuren. Het kan breder worden opgevat als ‘teruggeven’ of ‘een spiegel voorhouden’. Het kan de volgende vormen aannemen:
- uitnodigen (contact maken met ….)
- frontaal spiegelen
- schaduwen
- versterken
- bewegingsdialoog
- empathisch observeren
- essentie weergeven (kern van de beweging)
INTEGRATIE VAN DANS IN EEN VOICE DIALOGUE SESSIE
Zowel Voice Dialogue en Authentic movement zijn gericht op het verbinden van onbewuste en bewuste leefwereld van de cliënt en het vergroten van het gewaarzijn ofwel innerlijke getuige.
Wanneer we Authentic Movement integreren in een Voice Dialogue sessie krijgen primaire en verstoten sub-personen vorm in dans. De coach neemt de rol van getuige aan en kijkt ook vanuit het bewustzijn van de psychology of the selves. Door Mirroring wordt de empathie tussen coach en subpersoon sterker. Dit zorgt op non-verbale wijze voor acceptatie, mee resoneren en stretchen van deze subpersoon.
Tijdens de sessie konden we soms ook met de subpersoon in gesprek gaan over zijn manier van bewegen, welke vorm van Mirroring zijn voorkeur had en andere vragen stellen die je ook tijdens een gangbare VD sessie kunt stellen.
Aan de hand van de drie niveaus van bewustzijnsontwikkeling beschrijven we hier hoe we dans in een Voice Dialogue sessie integreren.
Aware ego positie
Een Voice Dialogue sessie begint met een inleidend gesprek waarbij de cliënt vertelt waar zij aandacht voor wil hebben, tegenaan loopt of wil ontwikkelen. Daarin hoort de facilitator welke sub-personen of energieën zich aandienen. Samen met de cliënt wordt gekozen welke sub of energie als eerste verkend gaat worden. Dit gesprek vindt plaats op de stoel waar de Ego positie verankerd wordt in de ruimte. Het proces van scheiden van de sub-personen van het Aware Ego vindt ruimtelijk plaats ten opzichte van deze plek.
Wanneer we dans inzetten in een VD sessie blijft het scheiden van de sub-personen van het Ego natuurlijk een essentieel onderdeel van het proces.
Tijdens onze sessies hebben we gemerkt dat de Ego positie niet persé op één vaste plek hoeft te zijn. Door steeds terug te gaan naar de stoel kan het dansproces verbroken worden. Van belang is dat de cliënt het ‘Ego gesprek’ gevoelsmatig kan scheiden van de energie van de sub-personen. Voor de één zal het nodig zijn een duidelijke plek in de ruimte af te spreken terwijl voor de ander één stap opzij ‘weg van de energie van de subpersoon’ duidelijk genoeg is.
Sub-personen of energieën aanboren, verkennen en stretchen
Na een verkennend gesprek krijgt de cliënt de ruimte om de dansbeweging te volgen. Soms dient beweging, lichaamssensatie of een beeld wat uitlokt tot beweging zich al tijdens het gesprek aan. Soms is er een voorbereiding nodig om lichamelijke presentie te vergroten.
Alle elementen van Authentic movement die we boven beschreven hebben gebruiken we binnen Voice Dialogue sessies .
Sub personen leren kennen en stretchen vraagt van de coach om mee te resoneren op de energie van de subpersoon. Dit maakt dat de subpersoon zich gezien, geaccepteerd en uitgenodigd voelt.
Bij stretching, de acceptatie van sub-personen en hun energie, is Mirroring dus een krachtig middel. Daarom is het de moeite waard om hier op een aantal begrippen in te gaan.
Acceptatie
Ook binnen een Voice Dialogue sessie gaat het erom de sub persoonlijkheden volledig te accepteren, zodat zij zich durven te laten zien en zich kunnen ontplooien. Door Mirroring vindt dit al doende plaats op een diep emotioneel en energetisch niveau. Mirroring geeft de facilitator non-verbale informatie die weer (verbaal of in beweging) teruggespeeld kan worden en tot verdere stretching en acceptatie kan leiden.
Binnen- en buitenruimte
We schreven al dat dansbeweging kan variëren van een gevoelde innerlijke sensatie tot minimaal zichtbare beweging tot grotere beweging in de buitenruimte. Soms zal een subpersoon vooral innerlijk, energetisch voelbaar zijn maar niet zichtbaar als beweging in de buitenruimte. Als coach respecteren we dat en spiegelen we in de vorm van empathisch observeren, mee resoneren met de energie zoals we dat in een gangbare Voice Dialogue sessie doen. Want uitbundig dansen is geen doel op zich.
Vaak echter zal een sub die zich geaccepteerd voelt meer ‘naar buiten’ willen komen. Wanneer de coach de subtiele beweging die ontstaat spiegelt wordt de volgende stap gezet in het proces van acceptatie en communicatie met de buitenwereld.
In onze sessies merken we dat adem en beweging hierbij helpen. Adembeweging zet het lichaam in beweging. Energie gaat vrijer stromen.
Wij ervaren dat verstoten subpersonen verbonden zijn met delen van het lichaam waar de energie niet vrijelijk stroomt.
Door vollediger door te ademen komen ook die delen van het lichaam meer in beweging. De energie van deze verstoten subpersonen worden aangeboord en gaat vrijer stromen.
De keuze voor een van de vormen waarin we met Mirroring de relatie met de cliënt aan gaan, kan worden bepaald door
- mate van vertrouwen binnen de relatie (bv schaduwen kan veiliger voelen voor een client dan frontaal spiegelen)
- de voorkeur van de sub persoon (bv een krijger wil wellicht frontaal gespiegeld worden)
We merkten dat er soms een moment was dat de beweging los kwam te staan van de beleving van de sub persoon. Wanneer we dan de aandacht gingen verleggen van ‘doen’ naar ‘voelen’ dan kwam de beleving van de subpersoon weer terug.
Tijdens onze sessies merkten we ook dat gekwetste delen een specifieke vorm van spiegelen vragen. Als vanzelf stopten we met het doen van dezelfde bewegingen als het gekwetste deel. We gingen de ruimte bieden waarin bijvoorbeeld een gekwetst kind de veiligheid kan ervaren om er volledig te mogen zijn. We deden dit door ‘empathisch observeren’. Ook boden we onszelf aan voor bewegingsdialoog wanneer die behoefte van het kwetsbare kind naar voren kwam. (bv het dragen van het gewicht van de cliënt op de rug, voor de cliënt gaan staan als geborgenheid)
Gewaarzijn
Een Voice Dialogue sessie wordt afgesloten met het onderdeel dat ‘gewaarzijn’ heet. De coach vertelt wat zich heeft afgespeeld tijdens de sessie en versterkt hiermee het Gewaarzijn van de cliënt. Dit is vergelijkbaar met de rol van getuige bij Authentic movement.
In de Voice Dialogue sessies waarin wij met dans werkten deden we het ‘gewaarzijn’ ook in dans. In de rol van getuige gaven we in beweging, energetisch en verbaal terug wat zich in de sessie had afgespeeld. In de rol van cliënt merkten we dat hiermee de ervaringen nog vollediger in ons bewustzijn werden verankerd.
Integreren in het dagelijks leven
De bedoeling van een transformatie proces is dat je je nieuwe patronen gaat eigen maken. Tijdens Voice Dialogue begin je nieuwe patronen te ontdekken. Het uiteindelijke doel is natuurlijk dat je ze in het dagelijks leven gaat leven, ze gaat belichamen, ze in houding en gedrag ervaart en laat zien. Dat je vanuit het Aware Ego gaat zorgen voor je kwetsbaarheid en verschillende sub-personen meer aan bod laat komen.
Wanneer dans onderdeel is van de sessies is het belichamen van de innerlijke verandering essentieel onderdeel van de coaching. Al vanaf het begin dat een impuls in het lichaam vorm krijgt, belichamen we onze energieën en sub-personen. Door de coach als getuige worden we er vertrouwd mee dat dit door de buitenwereld gezien wordt.
TENSLOTTE
Als afronding van deze paper willen we graag een aantal conclusies trekken en opmerkingen maken over onze bevindingen met betrekking tot de cliënt en coach.
De waarde van dans in een Voice Dialogue sessie.
Dans is op verschillende manieren van meerwaarde in het bereiken van doelen binnen een Voice Dialogue sessie.
Het zorgt voor
- het aanboren, uitnodigen en accepteren van energie patronen in ons onbewuste
- stretchen van energie / subpersonen op een diep emotioneel en energetisch nivo
- belichamen van nieuwe energie / subpersoon en daarmee integreren ervan in het dagelijks leven
- versterken van het gewaarzijn in de vorm van een innerlijke getuige die bewegingen ‘in de buitenwereld’ en daarmee verbonden ervaringen ‘in de binnenwereld (zoals sensaties, gevoelens en beelden)’ toelaat zonder daarover te oordelen.
De cliënt
We hebben ons gaande weg het proces afgevraagd voor welke cliënten dans een inspirerende en verdiepende toevoeging kan zijn in het bewustzijnsproces van Voice Dialogue.
We denken in eerste instantie aan mensen die
- kinestetisch zijn ingesteld. Zij hebben affiniteit met het waarnemen van lichaamssensaties.
- ontspannen en blij worden van een speelse benadering
- affiniteit of ervaring hebben met dans/ lichaamswerk
Daarnaast kan het van meerwaarde zijn voor mensen waarbij hun ontwikkeling juist vraagt om meer aandacht voor voelen, lichaamswaarneming en/of een speelse levenshouding. Voor deze groep zal het helpen om meer structuur en gerichte opdrachten aan te bieden.
De coach
De begeleiding van een Voice Dialogue sessie met dans vraagt natuurlijk vaardigheden op het gebied van dans/drama en Voice Dialogue.
Een paar die zeker van belang zijn willen we er uit lichten:
- Genuanceerd waarnemen van beweging en beleving, bij jezelf en de coachee
- Innerlijke toestemming om zelf ook mee te bewegen in de verschillende energieën /bewegingspatronen van de coachee
- Zonder oordeel zijn over wat dans is
- Een speelse houding hebben ten aanzien van het proces
LITERATUUR
McGarry, L. M., & Russo, F.A. (2011). ‘Mirroring in Dance/Movement Therapy: Potential mechanisms behind emphaty enhancement’. The Arts in Psychotherapy, 38(3), 178-184
Pallaro, P (1999) ‘Authentic Movement,Eessays by Mary Starks Whitehouse, Janet Adler and Joan Chodorow. Edited bij Patrizia Pallaro’, Jessica Kingsley Publishers
Stamboliev, R (2012) De energetica van Voice Dialogue. Uitgeverij De Zaak
Via deze link kom je bij een video registratie van experimenten met dans en Voice Dialogue.
